ДУ «Цэнтр гігіены і эпідэміялогіі»
Кіраўніцтва справамі Прэзідэнта
Рэспублікі Беларусь

15 СНЕЖНЯ — АДЗІНЫ ДЗЕНЬ ПРАФІЛАКТЫКІ ТРАЎМАТЫЗМУ

Прафілактыка траўматызму

і мерапрыемствы па яго папярэджанні

Траўматызм насельніцтва – адна з найважнейшых праблем грамадскага здароўя і аховы здароўя, актуальнасць якой вызначаецца не толькі медыцынскімі, а і сацыяльна-эканамічнымі аспектамі, якія абумоўлены наступствамі траўмаў, нярэдка стойкай стратай працаздольнасці і нават інваліднасцю, а таксама высокім узроўнем смяротнасці ад знешніх прычын.

Траўматызм – гэта паказчык першаснага захворвання, які характарызуецца лікам ўсіх траўмаў, уключаючы атручванні і некаторыя іншыя наступствы ўздзеяння знешніх прычын, зарэгістраваных у пэўнай групе насельніцтва за пэўны перыяд часу. Найбольшы яго ўзровень адзначаецца ў мужчын ва ўзросце 20-49 гадоў, у жанчын – 30-59 гадоў, і ў мужчын ён вышэй ва ўсіх узроставых групах.

Пашкоджаннем, або траўмай, прынята называць наступства ўздзеяння на чалавека вонкавага фактару (механічнага, фізічнага, хімічнага, радыеактыўнага, рэнтгенаўскага, электрычнага і інш.), які парушае будова і цэласнасць тканін і нармальнае працягу фізіялагічных працэсаў. У залежнасці ад характару травмируемой тканіны адрозніваюць скурныя (удары, раны), падскурныя (парывы звязкаў, пераломы костак і інш) і полостные (ўдары, кровазліцця, раненні грудзей, жывата, суставаў) пашкоджанні. Траўмы могуць быць адзінкавымі (напрыклад, пералом якой-небудзь косці), множнымі (некалькі пераломаў), атрыманымі (пераломы костак з пашкоджаннем унутраных органаў) і камбінаванымі (пералом косткі і, напрыклад, адмаражэнне або апёк і да т. п.). Траўмы тканін і органаў бываюць адкрытыя, з парушэннем цэласнасці скуры і слізістых абалонак, і закрытыя без пашкоджання вонкавых пакроваў.

Па дадзеных СААЗ, штогод у свеце ў выніку траўмаў і іншых няшчасных выпадкаў (знешніх прычын) гіне больш за 5 мільёнаў чалавек, што складае каля 9% ад агульнага ліку смерцяў, а сам траўматызм з’яўляецца адной з асноўных прычын у структуры «глабальнага цяжару хваробаў» і, адпаведна, эканамічных страт. Прычым варта адзначыць, што больш за 70% смяротнасці ад знешніх прычын прыпадае на працаздольны ўзрост.

Траўмы складаюць каля 12% ад агульнай колькасці захворванняў, з’яўляюцца трэцяй па значнасці прычынай смяротнасці і асноўнай прычынай ва ўзросце 1-40 гадоў. У краінах з высокім узроўнем развіцця на аднаго загінулага ад траўмы прыходзіцца 30 пацыентаў, шпіталізаваных у стацыянар, і прыкладна ў 10 разоў больш чалавек звяртаецца за медыцынскай дапамогай на амбулаторна-паліклінічным узроўні.

Улічваючы сацыяльна-эканамічную важнасць праблемы траўматызму і яго ролю ў забеспячэнні дэмаграфічнай бяспекі краіны, мерапрыемствы па яго прафілактыцы, аптымізацыі спецыялізаванай медыцынскай дапамогі з развіццём высокатэхналагічных яе відаў былі ўключаныя ў Дзяржаўную праграму «Здароўе народа і дэмаграфічная бяспека Рэспублікі Беларусь на 2016-2020 гады».

Дарожна-транспартны траўматызм з’яўляецца адной з вядучых прычын непасрэднай гібелі людзей ад траўмаў з прычыны дарожна-транспартных здарэнняў (ДТЗ). Па дадзеных Сусветнай арганізацыі аховы здароўя штогод у свеце гіне больш за мільён чалавек, а ад 20 да 50 млн. атрымліваюць траўмы або становяцца інвалідамі. У бліжэйшыя гады прагназуецца іх рост, а дарожна-транспартны траўматызм зойме трэцяе месца ў структуры «глабальнага цяжару хваробаў», саступаючы толькі ИБС і дэпрэсіўным станам.

Краіны, якія маюць поспехі ў зніжэнні смяротнасці ў выніку ДТЗ, дасягнулі гэтага дзякуючы паляпшэнню заканадаўства, павышэнню бяспекі дарог і транспартных сродкаў, выкананню правілаў дарожнага руху. Амаль палова гэтых выпадкаў смерцяў у свеце прыпадае на долю так званых «уразлівых удзельнікаў дарожнага руху» – пешаходаў, веласіпедыстаў і матацыклістаў.

З ліку пацярпелых у ДТЗ каля 70% маюць патрэбу ў стацыянарным лячэнні, а лятальнасць складае 15-20%, прычым у 50-55% выпадкаў смерць наступае на месцы здарэння, у 2, 5% выпадкаў – у працэсе транспарціроўкі, у 6% выпадкаў – у прыёмных аддзяленнях і ў 30-40% выпадкаў – у іншых аддзяленнях стацыянараў. Бальніца смяротнасць пацярпелых у ДТЗ пацыентаў у 4,5 разы вышэй, чым пры іншых захворваннях. Гэта звязана з тым, што асноўнымі пашкоджаннямі пры ДТЗ з’яўляюцца пераломы костак (30%), множныя і спалучаныя пашкоджанні (30%), траўмы галаўнога мозгу (25%). Асабліва варта адзначыць высокую частату траўмаў галавы – да 50% у пацярпелых.

Грунтуючыся на сусветным вопыце, можна адзначыць, што і ў Рэспубліцы Беларусь асноўнымі праблемамі, якія могуць знізіць узровень траўматызму і гібелі людзей пры ДТЗ, з’яўляюцца наступныя.

Па-першае, забеспячэнне бяспекі дарожнага руху: захаванне правілаў і павышэнне мер адказнасці за іх парушэнне (асабліва пры незахаванні хуткаснага рэжыму і кіраванні ў нецвярозым стане). Вядома, што павышэнне хуткасці ў сярэднім на 1 км/гадзіну павышае рызыку ДПТ, якія суправаджаюцца траўматызмам, на 3%, а пры сур’ёзных аварыях – на 5%. Верагоднасць смерці ў ДТЗ пры хуткасці 80 км/гадзіну ў 20 разоў вышэй, чым пры хуткасці 32 км/гадзіну і г. д.

Па-другое, уменне аказаць першую дапамогу усімі ўдзельнікамі дарожнага руху, г. зн. асобамі «першага кантакту».

Як вядома, своечасовая прыпынак вонкавага крывацёкі, якія прыбылі работнікамі міліцыі і якія знаходзяцца побач кіроўцамі і іншымі асобамі можа выратаваць да 29,4% пацярпелых. Своечасовая імабілізацыі, нават падручнымі сродкамі, можа прадухіліць у 25,0% пацярпелых развіццё траўматычнага шоку.

Вялікае значэнне ў зніжэнні ДТЗ у Рэспубліцы Беларусь адыграла прыняцце шэрагу нарматыўных прававых актаў, накіраваных на ўдасканаленне заканадаўства ў сферы забеспячэння бяспекі дарожнага руху. Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 13.10.2014 № 483 унесены змены ў Правілы дарожнага руху: павелічэнне да 50 гадзін навучанне практычнаму ваджэнню, абавязковае выкарыстанне дзіцячых утрымлівальных прылад (дзіцячых аўтамабільных крэслаў), выкарыстанне зімовых шын, увядзенне новай разметкі для арганізацыі руху веласіпедыстаў. Уступілі ў сілу змены ў адміністрацыйным заканадаўстве, якія дазваляюць прыцягваць да адказнасці вінаватага за парушэнне на падставе фота-відэафіксацыі.

Вытворчы траўматызм – гэта траўмы, атрыманыя работнікамі на вытворчасці і выкліканыя, як правіла, невыкананнем патрабаванняў аховы працы. Прычынамі вытворчых траўмаў з’яўляюцца:

1. Арганізацыйныя, звязаныя з недахопамі ў арганізацыі і змесце працоўнага месца, ужываннем няправільных прыёмаў працы, недастатковы нагляд за працай і выкананнем правілаў тэхнікі бяспекі, допуск да працы непадрыхтаваных рабочых; дрэнная арганізацыя працоўнага працэсу, адсутнасць або няспраўнасць індывідуальных ахоўных прыстасаванняў.
2. Санітарна-гігіенічныя: адсутнасць спецыяльнай адзення і абутку або іх дэфекты; няправільнае асвятленне працоўных месцаў; празмерна высокая або нізкая тэмпература паветра ў працоўных памяшканнях; вытворчая пыл, недастатковая вентыляцыя, захламленасць і забруджанасць вытворчай тэрыторыі.
3. Асабістага характару: захворванне або стому рабочага; недастатковая кваліфікацыя; нездавальняючыя бытавыя ўмовы; алкагольнае ап’яненне.

Меры папярэджання вытворчага траўматызму зводзяцца да ліквідацыі непасрэдных або спрыяюць прычын:

– механізацыя і аўтаматызацыя тэхналагічных працэсаў, ліквідацыя ручных аперацый і скарачэнне перакрыжоўваюцца грузапатокаў, ручной пераноскі вырабаў і ўздым грузаў і г. д.;

– наяўнасць спецыяльных бяспечных месцаў для складавання вырабаў і паўфабрыкатаў, а таксама запасных частак і абсталявання, каб не загрувашчваць імі працоўныя плошчы і праходы;

– адпаведнасць тэхналагічнага абсталявання і інструментаў сваім прызначэнні, і знаходжанне іх у спраўным стане;

– агароджа якія рухаюцца і якія верцяцца дэталяў машын і агрэгатаў, а таксама месцаў магчымага судотыку з гарачымі паверхнямі, з’едлівымі вадкасцямі і іншымі рэчывамі;

– зазямленне ўсяго электраабсталявання ў цэхах і яго перыядычны кантроль;

– агароджа месцаў адкрытых кантактаў ахоўнымі шчыткамі або кажухамі;

– перыядычны кантроль стану пад’ёмна-транспартнага абсталявання і апаратаў, якія знаходзяцца пад ціскам;

– добрае асвятленне, падтрыманне чысціні і парадку на працоўным месцы і ў цэху.

Для зніжэння вытворчага траўматызму неабходна строга выконваць правілы аховы працы, працоўныя павінны забяспечвацца спраўнымі сродкамі індывідуальнай абароны і спецвопраткай. Для аказання першай медыцынскай дапамогі павінны быць у наяўнасці аптэчкі з наборам медыкаментаў, перавязачнага матэрыялу, шын і інш Усё зноў прымаюцца на працу праходзяць абавязковы медыцынскі агляд і інструктаж па ахове працы. Павышэнне кампетэнтнасці і папаўненне ведаў у гэтай галіне і іх праверка павінны быць пастаяннымі.

Бытавыя траўмы ўключаюць няшчасныя выпадкі, якія ўзніклі па-за сувязі з вытворчай дзейнасцю пацярпелага – у хатняй абстаноўцы, у двары, на дачы і г. д.

На бытавой траўматызм, як правіла, прыпадае асноўны удзельная вага ўсіх траўмаў. Вядучай прычынай гэтых траўмаў (каля траціны выпадкаў) з’яўляецца выкананне хатняй працы: ўборка і рамонт памяшканняў, падрыхтоўка ежы і г. д. У апошні час усё часцей сталі адзначацца траўмы, атрыманыя на дачы, прысядзібным участку.

Сярод бытавых траўмаў пераважаюць удары, раны, апёкі і інш Найбольш часта пашкоджваецца пэндзаль. Каля чвэрці бытавых траўмаў ўзнікае пры падзенні ў двары і кватэры і г. д.

У цэлым прафілактыка бытавых траўмаў ўключае:

– паляпшэнне ўмоў побыту;

– арганізацыю вольнага часу і правядзенне разнастайных культурна-масавых мерапрыемстваў;

– антыалкагольную прапаганду;

– прапаганду здаровага ладу жыцця і побыту;

– пашырэнне камунальных паслуг насельніцтву;

– арганізацыю мясцовых камісій па барацьбе з бытавым траўматызмам;

– шырокае прыцягненне грамадскасці.

Радзей атрымліваюць траўмы ў розных бытавых канфліктах. У іх узнікненні значная роля належыць алкагольнаму ап’янення, асабліва ў святочныя і выхадныя дні. Бытавыя траўмы ў мужчын сустракаюцца ў 3-4 разы часцей, чым у жанчын, прычым у асоб 18-25 гадоў яны ўзнікаюць у 4-5 разоў часцей, чым у людзей 45-50 гадоў.

У апошнія гады мы сталі вылучаць траўмы, атрыманыя ў выніку гвалту і жорсткага абыходжання ў асобны выгляд траўматызму. Прычым, аб такіх выпадках, у адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам медыцынскія работнікі абавязаны паведамляць у праваахоўныя органы.

Вулічныя траўмы. Адной з важных мер па прафілактыцы вулічнага траўматызму з’яўляецца барацьба з бытавым п’янствам, паколькі вулічныя траўмы часта атрымліваюць асобы ў стане алкагольнага ап’янення. Прафілактыка траўматызму пры пешаходным руху прадугледжвае:

– планаванне і добраўпарадкаванне вуліц і маставых, належны догляд за імі (ужыванне пяску ў час галалёду, заладка калдобін і г. д.), асвятленне вуліц і плошчаў, агароджа якія будуюцца і рамантуюцца будынкаў;

– арганізацыю і рэгуляванне вулічнага руху, строгі кантроль за выкананнем правілаў дарожнага руху;

– забеспячэнне належнага тэхнічнага стану вулічнага транспарту, яго бяспеку, напрыклад, спраўнасць аўтаматычных дзвярэй у аўтобусах);

– пастаянны нагляд за дзецьмі і іх вольным часам;

– правядзенне выхаваўчай і растлумачальнай працы з насельніцтвам (друк, радыё, тэлебачанне, лекцыі, даклады і інш.).

У зімовы час асаблівую заклапочанасць выклікае гололедная траўма. Галоўнае правіла – быць вельмі уважлівым і асцярожным і, каб пазбегнуць небяспекі неабходна:

– уважліва глядзець пад ногі;

– не ступаць шырока, крочыць павольна;

– наступаць на ўсю падэшву, але не на насок, не на ступню;

– цурацца неачышчаных вуліц і абыходзіць слізкія месцы;

– хадзіць там, дзе тратуары пасыпаны пяском;

– прымацаваць да падэшвы абутку палоску наждачнай паперы ці звычайнага лейкапластыра;

– карыстацца абуткам з рыфленай падэшвай;

– дзяўчатам варта забыцца аб высокіх абцасах.

Пры падзенні вельмі важна правільна ацаніць свой стан. Галоўныя прыкметы пералому ці вывіху: рэзкі боль, нарастаючы ацёк, укарачэнне пашкоджанай канечнасці і немагчымасць ёю нармальна рухаць. Страсенне мозгу выяўляецца – стратай свядомасці (часам літаральна на некалькі імгненняў), млоснасцю, галаўным болем.

Пацярпелы, у што бы то ні стала, павінен прыцягнуць увагу мінакоў, папрасіць дапамогі. Трэба выклікаць хуткую дапамогу ці дапамагчы дабрацца да бліжэйшага траўмапункта. Абысціся без дапамогі ўрача можна толькі ў выпадку лёгкага ўдару: проста прыкладзеце да хворага месца што-небудзь халоднае, гэта зменшыць ацёк і боль, і апрацуйце яго маззю або гелем, рассмоктвае сінякі. Грэць хворае месца нельга, эфект будзе прама процілеглым.

Асаблівая ўвага ў апошнія гады ў нашай краіне надаецца прафілактыцы дзіцячага бытавога траўматызму.Асноўнымі відамі траўмаў, якія дзеці могуць атрымаць дома, і іх прычынамі з’яўляюцца:

— апёкі ад гарачай пліты, посуду, ежы, кіпеню, пары, праса, электрапрыбораў і нават адкрытага агню;

— падзенне з ложка, акна, стала і прыступак;

— удушша ад дробных прадметаў (манет, гузікаў, гаек і інш.);

— атручванне бытавымі хімічнымі рэчывамі (інсектыцыдамі, мыйнымі сродкамі, адбельвальнікамі і інш.);

— паражэнне электрычным токам ад няспраўных электрапрыбораў, аголеных правадоў, ад втыкания іголак, нажоў і іншых металічных прадметаў у разеткі і насценную праводку.

Апёкі, уключаючы апёкі парай, – гэта найбольш распаўсюджаныя траўмы ў дзяцей. Моцныя апёкі пакідаюць шнары, а часам могуць прывесці да смяротнага зыходу. Апёкаў можна пазбегнуць, калі:

— трымаць дзяцей далей ад гарачай пліты, ежы і праса;

— ўсталёўваць пліты досыць высока або адкручваць ручкі фаерак, каб дзеці не маглі да іх дастаць;

— трымаць дзяцей далей ад адкрытага агню, полымя свечкі, вогнішчаў, выбухаў петард;

— хаваць ад дзяцей лёгкаўзгаральныя вадкасці, такія як бензін, газа, а таксама запалкі, свечкі, запальніцы, бенгальскія агні, петарды.

Падзення – распаўсюджаная прычына удараў, пераломаў костак і сур’ёзных траўмаў галавы. Іх можна прадухіліць, калі не дазваляць дзецям гуляць у небяспечных месцах; ўсталёўваць агароджы на прыступках, вокнах і балконах.

Разбітае шкло можа стаць прычынай парэзаў, страты крыві і заражэння. Шкляныя бутэлькі трэба трымаць далей ад дзяцей і немаўлят. Трэба вучыць маленькіх дзяцей не дакранацца да разбітаму шклу. Нажы, ляза і нажніцы неабходна трымаць у недаступных для дзяцей месцах. Старэйшых дзяцей трэба навучыць асцярожнаму абыходжанню з гэтымі прадметамі.

Можна пазбегнуць многіх траўмаў, калі тлумачыць дзецям, што кідацца камянямі і іншымі вострымі прадметамі, гуляць з нажамі ці нажніцамі вельмі небяспечна. Вострыя металічныя прадметы, іржавыя банкі могуць стаць крыніцай заражэння ран. Такіх прадметаў не павінна быць на дзіцячых гульнявых пляцоўках.

Удушша ад малых прадметаў. Маленькім дзецям не варта даваць ежу з маленькімі костачкамі або семкамі. За дзецьмі заўсёды трэба прыглядаць падчас ежы. Корміце дзіцяці здробненай ежай. У апошні час адной з распаўсюджаных прычын траплення іншароднага цела ў дыхальныя шляхі сталі манеты. Вельмі небяспечныя маленькія адпрацаваныя батарэйкі, пры пападанні ўнутр якіх могуць паўстаць цяжкія ўскладненні.

Кашаль, шумнае частае дыханне ці немагчымасць выдаваць гукі – гэта прыкметы праблем з дыханнем і, магчыма, удушша, якое можа прывесці да смерці. Варта пераканацца, што з дзіцем усё ідзе добра. Калі ў яго абцяжарана дыханне, нельга выключыць магчымасць траплення дробных прадметаў у дыхальныя шляхі дзіцяці, нават калі ніхто не бачыў, як дзіця ўзяў што-небудзь у рот.

Атручванне бытавымі хімічнымі рэчывамі. Атрутныя рэчывы, медыкаменты, адбельвальнік, кіслоты і гаручае, напрыклад газа, нельга захоўваць у бутэльках для харчовых прадуктаў – дзеці могуць па памылцы выпіць іх. Такія рэчывы варта трымаць у шчыльна закрытых маркіраваных кантэйнерах, у месцах, недаступных для дзяцей месцы. Яды для пацукоў і насякомых, газа, кіслоты і шчолачныя растворы, іншыя атрутныя рэчывы могуць выклікаць цяжкае атручванне, паражэнне мозгу, слепату і смерць. Яд небяспечны не толькі пры заглынанні, але і пры ўдыханні, пападанні на скуру, у вочы і нават на вопратку.

Лекі, прызначаныя для дарослых, могуць апынуцца смяротнымі для дзяцей. Медыкаменты дзіцяці трэба даваць толькі па прызначэнні лекара і ні ў якім выпадку не даваць яму лекі, прызначаныя для дарослых або дзяцей іншага ўзросту. Захоўваць медыкаменты неабходна ў месцах недаступных для дзяцей. Няправільнае ўжыванне і перадазіроўка антыбіётыкаў могуць прывесці ў маленькіх дзяцей да глухаты.

Паражэнне электрычным токам. Дзеці могуць атрымаць сур’ёзныя пашкоджанні, уткнуўшы пальцы або якія-небудзь прадметы ў электрычныя разеткі; іх неабходна зачыняць, каб прадухіліць паражэнне электрычным токам. Электрычныя правады павінны быць недаступныя дзецям – аголеныя правады ўяўляюць для іх асаблівую небяспеку.

Траўматызм можа і павінен быць прадухілены. Існуе мноства дадзеных, якія сведчаць аб тым, што шлях наперад ляжыць праз прыняцце комплексу розных падыходаў і канкрэтных мер: змяненне навакольнага асяроддзя, праектаванне і вытворчасць бяспечнай прадукцыі, прыняцце заканадаўства, які патрабуе ажыццяўляць гэтыя змены, асвета.

Паспяховае рашэнне праблемы па зніжэнні траўматызму і смяротнасці ад знешніх прычын магчыма толькі пры ўмове сумесных дзеянняў дзяржаўных структур на міжведамасным узроўні, падтрымцы мерапрыемстваў (па фарміраванню здаровага і бяспечнага ладу жыцця) грамадскімі арганізацыямі і, вельмі важна, шырокімі масамі насельніцтва.

Урач – эпідэміёлаг (загадчык)

супрацьэпідэмічнага аддзялення Т. А. Бакуновiч